Sputnik Кыргызстан агенттиги мамлекеттик архивдеги айрым кагаздарды карап чыгып, өлкө тарыхындагы урунттуу окуяларды кеңири баяндап, ага күбөлөрдүн үнүн кошот.

Жакында өкмөт Кумтөр кени толугу менен республиканын менчигине өткөнүн жар салды. Узакка созулган соттук иштердин жыйынтыгында "Кумтөр голд компани" жана "Кумтөр оперейтинг компани" компанияларынын 100 пайыздык акциялары Кыргызстандын менчигине өттү. Sputnik Кыргызстан агенттиги өткөн кылымдын токсонунчу жылдары өлкөдөгү эң ири алтын кенин иштетүүгө аракет кылган инвесторлордун, бийликтегилердин алешемдигин архивдик кагаздар, күбөлөрдүн эскерүүлөрү менен кеңири айтып берет.

Ысык-Көл облусунун Жети-Өгүз районундагы Кумтөр алтын кенин советтик геологдор 1978-жылы таап, 1989-жылы аны өздөштүрүү долбоору түзүлгөн. Өлкө эгемендүүлүк алгандан кийин республикадагы эң ири жана алтын кору арбын делген кенди Кыргызстан чет элдик инвесторлор менен иштетүүгө бел байлаган эле.

Ошол кездеги президент Аскар Акаев "Сиабеко-Кыргызстан" мамлекеттик-жеке корпорациясын түзүү жөнүндө жарлык чыгарып, жетекчилигине Seabeco компаниясын түптөгөн ишкер Борис Бирштейнди дайындайт. Ал жылдары уран казган канадалык Cameco Corporation ("Камеко") ишканасы "Сиабеконун" ортомчулугу менен Кумтөрдү иштетүүгө укук алганга аракет кылып, аларга өлкө башчысы менен өкмөт кол кабыш кылган. Жоон топко ошол кездеги "легендарлуу парламенттин" депутаттары каршы чыккан. Жогорку Кеңеште Кумтөр кенине байланыштуу кол коюлган документтерди иликтөө боюнча туруктуу комиссия түзүлүп, курамына депутаттардан Шергазы Мамбетов, Турдакун Усубалиев, Кубанычбек Идинов, Рамазан Дырылдаев, Бейше Молдогазиев, Жамал Ташибекова кирген. Алар 1993-жылы 20-апрелден 25-майга чейин иштеп, 30-июнда ошол кездеги Жогорку Кеңешке, өкмөткө сунуштарын берип, "Камеко" менен кыргыз өкмөтүнүн ортосундагы макулдашууну тез арада жокко чыгаруу керектигин айтып чыккан. Эл өкүлдөрү генералдык макулдашууну, концессиялык келишимди, башка кагаздарды иликтеген.

Ага ылайык, Кумтөр кенин иштетүү укугуна ээ болгон канадалык "Камеко" 45 миллион АКШ долларын концессия (инвестор мамлекеттин карамагындагы кыймылсыз мүлктү кайтарымдуу негизде иштетүү үчүн төлөнө турган акча — ред.) катары төлөмөк. Бирок ал каражаттар техникалык-экономикалык негиздемени иштеп чыгууга жана компаниянын өзүнүн муктаждыгына жумшалмак. Эл аралык тажрыйба боюнча ал акча өлкө казынасына түшүшү керек дешкен депутаттар. Концессиялык келишим 2042-жылга чейин түзүлгөн.

Документтерде "Камеко" жана ага тектеш компанияларга, ошондой эле чет өлкөлүк подрядчылардын өкүлдөрүнө 2003-жылга чейин салык же кандайдыр бир жыйым алынбайт (жер ижарасынан тышкары) деп жазылган. Ошол эле маалда чет элдик инвесторлор Ысык-Көлдү өнүктүрүүгө бир миллион доллар бермек эле. Ага карабай Жогорку Кеңештегилердин келишимге ичи чыккан эмес. Анткени Кыргызстан менен "Камеконун" ортосунда түзүлгөн "Кумтөр голд компани" жабык акционердик (КГК) коому алтындан башка платина, палладий өңдүү баалуу металлдарды ээн-эркин казмак.

Андан сырткары, туруктуу комиссиянын мүчөлөрү Кыргыз Республикасынын улуттук байлыгын тоноо жолу менен тараткандарга коомчулуктун, депутаттык корпустун көңүлүн бурдуруп, Кумтөр кени боюнча келишим түзүүнү тыкыр иликтеп чыгуу зарылчылыгын айтып коңгуроо каккан.

Ошол эле күнү алар Жогорку Кеңештин төрагасы Медеткан Шеримкуловго, премьер-министр Турсунбек Чыңгышевге, депутаттарга Москва шаарындагы Экономикалык жана социалдык реформа эл аралык фондунун аталган келишимдер боюнча беш барактан турган корутундусун жөнөткөн. Эл аралык уюм кыргыз тарапка 29 жыл мурун төмөндөгү сунуштарды берген:

Депутаттар Кумтөр кенинде казыла турчу алтындан башка баалуу металлдарды да эске алып, анын корун техникалык-экономикалык негиздемеге кошууну талап кылган. Анткени союз учурунда жүргүзүлгөн геологиялык чалгындоонун маалыматы боюнча, Кумтөрдөн казылган бир тонна рудада 1,06 грамм платина, 2,46 грамм палладий бар делген. Ошондой эле республикадагы эң ири кенди иштетүүнү каалаган компаниялар арасында ачык сынак өткөрүүнү талап кылган.

Жогорку Кеңештин жыйынында депутат Турдакун Усубалиевдин сүйлөгөн сөзү стенограммадан алынды.

Бирок өкмөт башчы Турсунбек Чыңгышев депутаттык комиссиянын документтери өкмөткө келбегенин айтып, аткаруу бийлиги менен мыйзам чыгаруу органы кызыл чеке талашка түшкөн.

Ал эми Тогуз-Торо районунан шайланган депутат Абийбилла Мойдунов келишимдерди кайра карап чыгуу зарылчылыгын белгилеген.

"Бул (өкмөт — ред.) биздин элчибиз. Келечекте биз алтыныбызды алдырып жиберсек эмне дейт кийинки муун? Баягы Чыңгышев жетекчи болуп турган учурда Мойдуновго окшогон парламент мүчөлөрү сүйлөптүр, ушулар элдин баарын жакырчылыкка алып келиптир, ушул шүмшүктөр деп да айтышы мүмкүн. Келгиле, азыр ошол сөздөрдү токтотуп, тирешпей эле, саясий оюн деп кобурашпай эле татынакай оңдоп коелу. Тирешип отургандын кажети жок, кайра карап чыгалы", — деген Мойдунов.

Ошентип алардын үнүн уккан ошол кездеги спикер Медеткан Шеримкулов өкмөткө бир айдын ичинде "Камеко" менен түзүлгөн генералдык макулдашуу жана концессиялык келишимди жокко чыгаруу маселесин карап чыгууну, ачык конкурс жарыялап Жогорку Кеңештин кезектеги сессиясына Кумтөрдү иштетүүгө ылайыктуу жаңы компанияны алып келүүнү, канадалык компания менен түзүлгөн документтер боюнча укук коргоо органдарына иликтөөнү табыштаган.

Ошол чакырылыштагы парламенттин депутаты Жамин Акималиев Кумтөрдүн айынан президент Акаев менен эл өкүлдөрүнүн ортосунда тиреш башталганын айтат.

"Акаев 1994-жылга чейин жаман иштеген жок. Себеби анын ишмердүүлүгүн көзөмөлдөгөн парламент болгон. Президент Кумтөр маселесин көтөргөндө эле парламент каршы болгон. Шарттар Кыргызстандын пайдасына эмес, Кумтөрдүн эсебинен айрым адамдардын байыгысы келгени айдан ачык болуп тургандыктан макул болгон жокпуз. Биз келишим туура эмес түзүлгөнүн жана биздин кызыкчылыктарга жооп бербей турганын айтканбыз. Ошондо Акаев өжөрлөнүп эле туруп алган. Балким акчасын алып алгандыр, ким билет? Ошонун айланасындагы талаштан улам өкмөт кризиске кептелген", — деди Акималиев.

Ал жылдары өлкөнүн экономикасы оор абалда болгондуктан Кумтөр, Жер-Үй, Талды-Суу сыяктуу алтын кендерди иштетүү аракеттери болуп, өкмөт чет элдик инвесторлорду күткөн. 1985-жылы жаңы курулган Кара-Балта тоо-кен комбинатын толук кандуу иштетип, ал жактан ири көлөмдөгү руда, концентраттардан баалуу металлдарды ылгап алуу аракеттери жөнүндө сөздөр айтылган. Бирок бардык маселе келип каржыга такалган.

Легендарлуу парламенттин депутаты, алтын боюнча комиссиянын мүчөсү Кубанычбек Идинов ошол күндөрдү мындайча эскерет:

"1992-жылы Макмалдан эки тонна алтын жок болуп кеткенде депутаттык комиссия түзүлгөн. Иликтей келгенде алтынды Бирштейндин учагы менен Канада чыгарып кеткени аныкталган. Ал алтын Швейцарияга, андан ары Американын банкына күрөө катары которулганы далилденген. Ошол кезде депутаттар арасынын президентке импичмент жарылайбыз деп да чыккандар болгон. Биз алтынды ары-бери ташытпай, акчасын өлкө казынасына салдыртканбыз. Андан соң канадалыктардын Кумтөрдү иштетиши боюнча комиссия өз ишин улантып, атайын Россия, Түркиядан адистерди жардамга чакырганбыз. Эгер биз иликтебегенде, кол коюлган ал документтердин эч нерсеси билинбей калмак. Комиссия мүчөлөрү инвесторлор менен чогуу отуруп түшкөн кирешенин 70 пайызын Кыргызстан, 30 пайызын "Камеко" алат деп сүйлөшкөнбүз. Бирок кийин өкмөт аны 67/33 кылып салыптыр".

Парламент алтын маселесин көтөрүп чуу салган соң премьер-министр Турсунбек Чыңгышев кызматынан кетип, анын ордуна эл өкүлдөрү Апас Жумагуловду бекиткен. Бирок анда дагы Кумтөрдүн айласындагы талаш-тартыш жогорку трибунада токтогон эмес. ЖК депутаттары өкмөттөн кенди иштетүүгө байланыштуу документтерди сураган. Жумагулов Кумтөр долбоору алты том – миң беттей кагаз экендигин айтып, конфиденциалдуу документти жыйынга катышкандарга тарткатуу туура эмес экендигин айткан.

"Ал (долбоор — ред.) бүгүнкү учурдун талабына жооп берет. Биз өзүбүз менен гана кеңешпестен, көп жылдар бою ушул иш менен иштеген ишканаларга, кошуна Казакстан, Өзбекстандын адистерине чыктык. Мен сиздерди ишендирип кетейин, ал Кыргызстандын кызыкчылыгына жооп берет. Таза түшкөн кирешенин 550 миллиондою — биздин киреше. "Камеконуку" болгону — 170", — деп Жумагулов эл өкүлдөрүн ишендирген.

Ошентип Жогорку Кеңеш соңунда алтын кенин иштетүүгө байланыштуу чечимдерди кабыл алуу милдетин толугу менен өкмөткө табыштаган. 1994-жылы Кумтөрдө кен казуучу фабриканын курулушу башталып, 1997-жылы коммерциялык өндүрүш старт алган.

Кийин ондогон жыл өткөн соң укук коргоо органдары "Кумтөр" долбоору боюнча 1992-2009-жылдардын аралыгында "Камеко" жана Centerra Gold Inc менен кызматташууда Кыргызстандын кызыкчылыктарына каршы аракеттер болгондугун аныктаган.

Өлкөдөгү эң ири алтын кендин тагдыры кийин кантип уланганын Sputnik Кыргызстан агенттигинин лонгридинен окусаңыз болот.